Przedstawiamy dr hab. Małgorzatę Walkiewicz-Krutak, prof. Akademii Pedagogiki Specjalnej, specjalistę w zakresie rehabilitacji wzroku, od 25 lat współpracującą z Tęczą.

Do Poradni Wczesnego Wspomagania Rozwoju Tęcza przy ul. Nowolipie 13/15 zgłaszają się rodzice dzieci z różnymi problemami wzrokowymi. Co najczęściej niepokoi rodziców?

Do Poradni zgłaszają się rodzice dzieci, których niepokoi brak reakcji wzrokowych u ich dwu- trzymiesięcznych dzieci, np. kiedy dziecko nie kieruje spojrzenia na ich twarze, na zabawki, które pokazują dziecku. Zgłaszają się rodzice zaniepokojeni słabymi reakcjami wzrokowymi, czyli kiedy wiedzą, że dziecko powinno patrzeć więcej – częściej i dłużej – a to się nie dzieje – poszukują informacji i pomocy i wówczas zwykle trafiają do terapeuty widzenia (rehabilitanta wzroku osób słabowidzących), czyli do specjalisty potrafiącego ocenić możliwości wzrokowe także bardzo małego dziecka i zweryfikować, czy są one zgodne z reakcjami mieszczącymi się w normie rozwojowej, czy nie. Do nas do Poradni trafiają dzieci, których problemy z widzeniem wynikają z dwóch grup przyczyn – albo z chorób okulistycznych, takich jak np. retinopatia wcześniaków, zaćma, niedorozwój nerwów wzrokowych albo problemy z widzeniem dzieci są konsekwencją nieprawidłowości funkcjonowania mózgu, np. kiedy dziecko doświadcza skutków niedotlenienia okołoporodowego, nieprawidłowości rozwoju mózgu, wodogłowia itp.

Co to jest funkcjonalna ocena widzenia?

Funkcjonalna ocena widzenia jest uzupełnieniem oceny okulistycznej o informacje odnoszące się do funkcjonowania wzrokowego dziecka, czyli do jego realnych możliwości korzystania ze wzroku w życiu codziennym. Sprawdzamy co i w jakich warunkach dziecko może zobaczyć, co może je bardziej zainteresować – aby później te możliwości i predyspozycje dzieci wykorzystać w planie usprawniania widzenia i w planie wspomagania rozwoju motorycznego, społecznego i poznawczego dziecka, czyli we wspomaganiu jego codziennego funkcjonowania jako niemowlęcia, dziecka w wieku żłobkowych, później przedszkolaka i ucznia. Celem takiej oceny jest przede wszystkim weryfikacja – przy jakich zadaniach – związanych z wiekiem dziecka, z jego etapem rozwoju i z wykonywanymi zadaniami rozwojowymi dziecko korzysta ze wzroku i jak możemy je wesprzeć (jak dostosować materiały edukacyjne i otoczenie, sposób zabawy proponowany dziecku przez rodziców, sposób pracy nauczycieli), aby dziecko jak najefektywniej wykorzystywało swoje osłabione (w odniesieniu do innych dzieci) możliwości wzrokowe. Możliwości te są potencjałem, zasobem dziecka. A ponieważ wzrok jest zmysłem dominującym w poznawaniu świata i w działaniu, każde dziecko, nawet to, którego możliwości wzrokowe są bardzo słabe, dąży do ich maksymalnego wykorzystania – a naszym zadaniem – rodziców i specjalistów jest pomóc w tym dziecku.

Na czym polega terapia widzenia?

W ramach terapii widzenia, czyli inaczej rehabilitacji wzroku dzieci słabowidzących, podejmujemy różne działania, zależnie od wieku i etapu rozwoju poznawczego i motorycznego dziecka. W skrócie można powiedzieć, że w pierwszych miesiącach życia dziecka polega ona u niektórych dzieci na wywoływaniu reakcji wzrokowych (u dzieci, które mają bardzo słabą reaktywność wzrokową) i na utrwalaniu tych reakcji, które się pojawią (zatrzymywanie spojrzenia, śledzenie wzrokiem, próby sięgania po zabawkę lub inny obiekt). Kiedy dziecko ma kilka miesięcy podejmujemy starania o jak najlepszy rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej, koordynacji słuchowo-wzrokowej, manipulacji z kontrolą wzroku w oparciu o specjalnie przygotowywane pomoce dydaktyczne przeznaczone dla dzieci z niską ostrością wzroku i niską wrażliwością na kontrast. Kiedy dziecko słabowidzące zaczyna być gotowe do przemieszczania się (raczkowanie, chodzenie) ważny jest dobór odpowiedniej stymulacji do prowokowania aktywności motorycznych. W okresie poniemowlęcym koncentrujemy się na intensywnym wspomaganiu rozwoju poznawczego dziecka – aby mogło poznawać obiekty znajdujące się w jego otoczeniu i aby potrafiło rozpoznawać je na fotografiach, obrazkach i w książeczkach – tu dzieci często wymagają odpowiedniego wsparcia, zwłaszcza na początku rozwijania tych umiejętności. Kiedy dziecko jest w wieku przedszkolnym bardzo istotne jest rozwijanie jego możliwości w zakresie percepcji wzrokowej i wzrokowej orientacji w przestrzeni, a w okresie szkolnym – wsparcie w procesie uczenia się.

Jesteś specjalistą w diagnozowaniu dzieci z mózgowym uszkodzeniem widzenia. Czy możesz przybliżyć trochę ten termin?

Mózgowe uszkodzenie widzenia (CVI) odnosi się do nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania wzrokowego dzieci, które wynikają z dysfunkcji występujących w drogach wzrokowych i/lub w ośrodkach wzrokowych w mózgu, odpowiedzialnych za procesy związane z widzeniem. Mózgowe uszkodzenie widzenia często wiąże się z zaburzeniami w zakresie funkcji wzrokowych (takimi jak obniżona ostrość wzroku, ubytki w polu widzenia, zaburzona wrażliwość na kontrast), funkcji okoruchowych (np. zaburzenia w zakresie fiksacji wzroku, przenoszenia spojrzenia, śledzenia wzrokiem), ale również aktywności motorycznych kontrolowanych za pomocą wzroku (np. trudności z sięganiem po obiekty z kontrolą wzroku, brak patrzenia na zabawki podczas oglądania ich dłońmi) oraz umiejętności wzrokowo-percepcyjnych (np. trudności z rozpoznawaniem obiektów tylko na podstawie cech wizualnych).
Do stanów, które najczęściej prowadzą do CVI należą: encefalopatia niedotlenieniowo-niedokrwienna, leukomalacja okołokomorowa (uszkodzenie istoty białej mózgu w konsekwencji niedotlenienia), wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego, infekcje centralnego układu nerwowego, pourazowe uszkodzenia układu nerwowego. Konsekwencji zaburzeń widzenia w przebiegu uszkodzenia mózgu jest wiele i zależą one przede wszystkim od miejsca uszkodzenia. Podczas przeprowadzania oceny widzenia dzieci z CVI bardzo ważna jest współpraca z innymi specjalistami – z okulistą, neurologiem, fizjoterapeutą, psychologiem, logopedą. Przeprowadzając ocenę widzenia oraz przygotowując i realizując plan wspomagania rozwoju dzieci z CVI kluczowa jest wiedza na temat specyfiki mózgowego uszkodzenia widzenia.
Osoby zainteresowane szerzej tym zagadnieniem zachęcam do pobrania książki, w której opisano ten temat:
http://www.aps.edu.pl/media/2129633/mozgowe_uszkodzenie_2018-internet.pdf

Jakiego wsparcia wymaga dziecko słabowidzące?

Dziecko słabowidzące, zwłaszcza małe dziecko słabowidzące, wymaga wsparcia całościowego, czyli w zakresie wszystkich sfer funkcjonowania. Osłabienie widzenia wpływa na funkcjonowanie dziecka w różnych obszarach aktywności. Równie ważne jak usprawnianie widzenia jest wspomaganie rozwoju ruchowego, który często jest opóźniony w stosunku do normy z tego powodu, że dziecko mając słabe możliwości wzrokowe jest mniej zmotywowane do aktywności ruchowych – sięgania, zmian pozycji, przemieszczania się itp. Dziecko słabowidzące wymaga wsparcia w zakresie rozwoju społecznego – choćby z tego względu, że często nie jest w stanie dostrzec emocji na twarzach rodziców, rodzeństwa, nauczycieli, jak również z powodu słabszych możliwości wzrokowych jest mniej odważne w kontaktach z rówieśnikami. Wreszcie wymaga wsparcia w rozwoju poznawczym – szeroko mówiąc w poznawaniu świata – otoczenia, obiektów i ich cech, w rozwoju orientacji przestrzennej i percepcji wzrokowej.

Rozmawiała Anna Witarzewska